Blog

De dispositie van het Pels-Orgel tijdens de ingebruikname 1959:

Van Pels tot Kaat & Tijhuis

Na de oplevering van het orgel in de Nieuwe Kerk, bleek al snel uit verschillende klachten dat de organisten niet zo tevreden waren als de doorsnee kerkgangers. Er waren problemen met storingen, de Prestantpijpen en de intonatie van het orgel. De grote pijpen, waaronder de Prestant 16′, begonnen direct te verzakken en werden later voorzien van rolbaarden om de klank meer sturing te geven. De intonatie van het orgel was ook niet optimaal, met een aflopende sterkte in de discant die resulteerde in een weinig sprankelend klankbeeld. Bovendien waren er problemen met bijspraak en zwijgende tonen. De Bazuin 16′ van het pedaal verzakte dusdanig dat er in 1965 koperen inzetstukken moesten worden geplaatst. In 1967 vond er zelfs een totale herintonatie plaats door Pels, maar helaas zonder aanvaardbaar resultaat. Een groot probleem was de totaal mislukte Sesquialter van het Hoofdwerk, welke volgens de adviseur een zachte regaalachtige tongwerkklank zou moeten hebben als gevolg van het toepassen van een 1 1/7′ (septime) koor. Deze uiting van de toenmalige ‘orgelbeweging’ werd door de adviseurs helaas gesteund, waardoor men slechts met tegenzin bereid was om dit register aan te passen.

Aan het einde van de jaren ’70 waren de organisten alle storingen en intonatieproblemen zat, en zochten ze contact met de Orgel Advies Commissie (OAC) van de Gereformeerde Organisten Vereniging. Johan van Dommele, organist van de Eusebiuskerk in Arnhem, en Herman Smedema, organist van de Petruskerk in Leens, kwamen als adviseurs naar Kampen en bevestigden volledig de klachten die door de organisten waren geuit.

Arie Fonteyn van Fonteyn-orgelbouw had zich kort daarvoor vanuit Amsterdam in Kampen gevestigd en had in 1977 het nieuwe orgel in de Westerkerk voltooid. Hij onderzocht het orgel in de Nieuwe Kerk en deed een aantal voorstellen. Vanwege het faillissement van zijn firma werden de lopende opdrachten en het advies over dit orgel overgenomen door de firma Kaat & Tijhuis. Een prettige bijkomstigheid was dat Marinus Elize Kaat bij de Fa. Pels uit Alkmaar had gewerkt en het orgel al sinds 1965 kende.

Het eensluidende advies van zowel adviseurs, orgelbouwers als organisten luidde als volgt:

• Vervang de 10 frontpijpen van de Prestant 16′.
• Vervang het pijpwerk van de Prestanten, Octaven en Mixtures van zowel het Hoofdwerk als het Zwelwerk.
• Vervang het pijpwerk van alle manualen van de Fluiten.
• Omintoneren van de Holquintadeen (met al zijn transmissies) tot Bourdon.
• Verschuif de Kromhoorn 8′ van het Zwelwerk naar 16′, waarbij het groot octaaf vernieuwd moet worden.
• Herstructureer de Sesquialter van het Hoofdwerk om een acceptabel geluid te verkrijgen.
• Voer een totale revisie uit van de tractuur en de speeltafel.
• Voer een totale herintonatie uit.

In 1979 werd de opdracht gegund aan de firma Kaat & Tijhuis en werden bovenstaande punten uitgevoerd. Op 14 februari 1981 werd het orgel opnieuw in gebruik genomen.

De dispositie van het Pels-Orgel na de renovatie door Kaat & Tijhuis:

Dispositie Pels/Nijsse-orgel, Nieuwe Kerk te Kampen:

Het lijkt erop dat orgelmaker Jan Proper de huisleverancier was van de Gereformeerde Kerk in Kampen. Zijn voorganger en oom Zwier van Dijk leverde het orgel voor de Burgwalkerk, waarvan het onderhoud al vrij snel door Proper werd overgenomen. Rond 1900 bouwde hij ook het orgel van de Hagenpoortkerk en de kerkenraad vond het kennelijk logisch dat Proper ook verantwoordelijk zou zijn voor de bouw van een orgel in de Nieuwe Kerk. Er was echter één restrictie waar Jan Proper niet zo blij mee was: het kenmerkende orgelfront was een ontwerp van kerkarchitect Tjeerd Kuipers en vormde met het kerkinterieur één geheel. Er was dus een zekere verplichting om van dit front gebruik te maken. Het front was echter niet geschikt om er een mechanisch orgel in te bouwen, dus zag Proper zich genoodzaakt om achter het front een pneumatisch orgel te plaatsen. Het werd één van de eerste pneumatische orgels in ons land. Overigens is een vergelijkbaar orgelfront nog steeds te vinden in de Gereformeerde Kerk in Wildervank, ook ontworpen door Tjeerd Kuipers en vrijwel identiek aan de Nieuwe Kerk.

Op 29 maart 1912 werd het orgel ingewijd door o.a. organist Ph. Zalsman

Het orgel kreeg pneumatische kegelladen en een dubbele jaloeziekast (zwelkast).

Omdat men meteen al vond dat het orgel te weinig “bas” had, werd besloten het instrument uit te breiden met een Bourdon 16′ op het Bovenwerk. Hiervoor moest ruim 100 gulden betaald worden. Meer wijzigingen volgden gestaag, ook omdat beide organisten Ph. Zalsman en Th. W. van Dijk steeds aandrongen op goed onderhouden verbeteringen aan het orgel, dat van meet af aan storingen vertoonde. Kennelijk speelde onervarenheid met het pneumatische systeem Proper toch parten. De volgende lijst illustreert het grote aantal ingrepen.

• Fa. Koch uit Apeldoorn verving de Gemshoorn 8′ door een Quint 3′ op het Hoofdwerk en verwijderde de Clarinet van het Bovenwerk.
• Fa. Dekker uit Goes verving de Voix Celeste op het Bovenwerk door een Terts 1 3/5′, waarbij bestaand pijpwerk van de Celeste werd gebruikt en aangevuld met pijpen van de Cornet van het Hoofdwerk. De Cornet werd hierdoor van f-2 tot f-3 slechts 2 sterk.
• In 1937 verrichtte Fa. J.C. van ’t Veer, ook uit Goes, een restauratie en schoonmaakbeurt aan het orgel. Daarna werden er regelmatig noodreparaties uitgevoerd, die door organist Van Dijk zelf werden betaald.

Op den duur bleek het instrument te zeer aangetast te zijn door vocht, waardoor het niet meer te restaureren viel. Vanaf dat moment, net na de Vrijmaking van 1944, begon men uit te kijken naar een ander orgel. Advies werd reeds gevraagd bij de toenmalige Gereformeerde Organisten Vereniging in 1949 en 1950. Het heeft echter nog 10 jaar geduurd voordat het Pels-orgel in gebruik kon worden genomen.

De dispositie van het Proper-orgel zag er, kort voor de afbraak in 1958, als volgt uit: